Dân tộc Cơ Tu

 

Người Cơ Tu (tên gọi khác là Ca Tu, Ka Tu, Hạ, Phương, Cao, Ca-Tang) hiện nay có khoảng 74.173 người, cư trú tại các huyện Đông Giang và Tây Giang, Nam Giang (Quảng Nam) và Nam Đông (Thừa Thiên-Huế). Họ thuộc số cư dân cư trú lâu đời ở vùng Trường Sơn - Tây Nguyên. Tiếng nói thuộc nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer (ngữ hệ Nam Á).

 

Kinh tế

 

Người Cơ Tu sống chủ yếu nhờ săn bắt, hái lượm và đánh cá. Canh tác theo lối phát cây bằng rìu và dao quắm, rồi đốt, sau đó dùng gậy chọc lỗ để tra hạt giống, làm cỏ bằng cái nạo có lưỡi sắt uốn cong, tuốt lúa bằng tay. Rẫy đa canh, xen canh và cứ sau vài vụ lại bỏ hoá một thời gian dài trước khi canh tác tiếp, mỗi năm chỉ gieo trồng một vụ. Vật nuôi của họ chủ yếu là trâu, lợn, chó, gà.

 

Người Cơ Tu thông dụng hình thức trao đổi hàng hóa, vật đổi vật thay vì sử dụng tiền.

 

Tài sản được xác định bằng chiêng ché, trâu, đồ đeo trang sức, vải.

 

Đồng bào Cơ Tu dùng gùi đeo sau lưng để vận tải. Có loại gùi đan dày, gùi đan thưa, với các cỡ thích hợp với người dùng. Ðàn ông có riêng loại gùi ba ngăn hay còn gọi là gùi cánh dơi.

 

Nghề thủ công

 

Người Cơ Tu nổi bật với nghề dệt vải, làm gốm từ đất nung ở một số nơi phía giáp biên giới Việt - Lào, nghề đan lát và điêu khắc phát triển rộng khắp và có truyền thống lâu đời nhất. Người Cơ Tu đan lát rất nhiều vật dụng như gùi, nia, sẩy lúa, nong phơi lúa, mâm ăn cơm, rổ đựng cơm rau. Mấy, tre, nứa được thu hoạch về rồi vót thành nan đem đặt lên dàn bếp hong khói để tăng độ bền cho sản phẩm sau khi đan.

 

Phụ nữ tài nghệ trong việc dệt các hoa văn bằng sợi màu trang trí với các hoạ tiết hình học phân bố và kết hợp khéo léo, chì và cườm trên vải.

 

Đàn ông Cơ Tu nổi tiếng với tài nghệ điêu khắc gỗ trang trí ở nhà mồ, nhà công cộng, với những hình đầu trâu, chim, rắn, thú rừng, gà... Vào các dịp lễ cần dùng trâu tế, họ tự vẽ những hoa văn trang trí lên cây cột buộc trâu.

 

Ăn uống

 

Người Cơ Tu có thói quen ăn bốc, ăn cơm tẻ hàng ngày và có thêm cơm nếp vào các dịp lễ tết. Họ thích các món nướng, ướp và ủ trong ống tre. Trước kia họ hay uống nước lã, nhưng nay nhiều người đã dùng nước chín, uống rượu mía, rượu tà-vạk (chế từ một loại cây rừng, họ dừa) và rượu làm từ gạo, sắn. Họ hút thuốc lá bằng tẩu.

 

Trang phục

 

Đồng bào Cơ Tu ưa chuộng nhất bộ y phục bằng vải dệt nền đen có hoa văn bằng chì hoặcbằng cườm trắng. Ðàn ông quấn khố, thường ở trần. Ðàn bà mặc váy ống. Nếu váy dài thì che từ ngực trở xuống, nếu váy ngắn thì thân trên mặc áo không ống tay, vào ngày lễ hội có thêm thắt lưng nền trắng mộc, loại vải tấm lớn thì được dùng để choàng, quấn và đắp. Trang sức là vòng tay, vòng cổ, khuyên tai. Các phong tục xưa như xăm mặt, xăm mình, cưa răng, đàn ông búi tóc sau gáy đã dần loại bỏ.

 

Nhà cửa

 

Người Cơ Tu sống ở nhà sàn, mái uốn khum ở hai hồi tựa dáng mai rùa. Ðầu đốc nhà thường nhô lên một đoạn khau cút đơn giản. Trước kia trong nhà có nhiều cặp vợ chồng và con cái cùng sinh sống, thường là các gia đình của những anh em trai với nhau. Toàn bộ nhà ở trong làng dựng thành một vòng, quây quanh khoảng trống ở giữa. Mỗi làng có ngôi nhà chung gọi là gươl, cao lớn và đẹp nhất, là nơi hội họp và sinh hoạt chung của dân trong làng.

 

Quan hệ cộng đồng

 

Quan hệ cộng đồng dân làng khá chặt chẽ. Làng là một đơn vị dân cư trên một địa vực nhất định và riêng biệt, tự quản dựa vào tập tục, đứng đầu là ông "già làng" được nể trọng. Sự phân hoá xã hội chưa sâu sắc. Mỗi dòng họ có một tên riêng, cưu mang và giúp đỡ nhau, khi chết sẽ được chôn cất bên nhau trong bãi mộ chung của làng.

 

Hôn nhân gia đình và phong tục sinh đẻ

 

Về phong tục cưới xin, nhà trai phải tốn của cải nộp cho nhà gái và tổ chức cưới. Trong tương lai, khi đã khá giả hơn thì thường tổ chức thêm lễ cưới lần nữa. Phổ biến hình thức con trai cô lấy con gái cậu, vợ goá lấy anh hoặc em chồng quá cố. Khi vợ họ này đã lấy vợ họ kia, thì người họ kia không được lấy vợ họ này. Người Cơ Tu theo chế độ phụ hệ, con trai theo họ cha và được thừa hưởng gia sản.

 

Phụ nữ Cơ Tu đẻ trong chòi dựng sau nhà hoặc đẻ ngay cạnh bếp lửa trong nhà. Cái nhau bỏ vào vỏ bầu hoặc gói bằng vải, lá chuối chôn ở phía sau nhà. Sau 3, 4 ngày hoặc một tuần sản phụ có thể đi làm. Qua vài ba tháng mới đặt tên cho đứa bé.

 

Ma chay

 

Người Cơ Tu dùng quan tài độc mộc bằng loại gỗ tốt, chôn kín dưới đất hoặc không lấp đất. Những nhà khá giả thì sẽ để tử thi dài ngày hơn. Đám ma có mổ trâu mời bà con trong làng. Nhà mồ làm bằng gỗ đẹp, cầu kỳ, có nhiều hình trang trí đẽo tạc và vẽ.

 

Người Cơ Tu có tục "dồn mồ". Sau ít năm mai táng, khi tang gia đã chuẩn bị đủ điều kiện kinh tế, phải tập trung hài cốt của tang gia trong làng cùng tiến hành một ngày.

 

Tín ngưỡng

 

Đồng bào Cơ Tu tin vào Giàng (Thần) và cúng tế các Giàng. Trong đời sống cá nhân, gia đình và của làng, có rất nhiều lễ cúng gắn với sản xuất, sức khoẻ...Họ thường dùng gà trong các lễ cúng, ngoài ra còn dùng trứng gà, dùng lợn, dùng trâu, cao nhất dùng máu người.

 

Theo người Cờ Tu, đối với các siêu nhiên, máu con vật hiến sinh quan trọng đặc biệt. Bản làng thường có vật "thiêng" (thường là hòn đá) được cất giữ ở ngôi nhà chung, như một thứ bùa. Một số người cũng có loại bùa này.

 

Lịch và chữ viết

 

Người Cơ Tu tính ngày trong tháng theo chu kỳ thay đổi hình dạng của mặt trăng. Căn cứ vào đó để họ đặt tên cho từng ngày. Vì vậy sẽ có những ngày cùng một tên gọi.

 

Chữ viết ra đời từ thời kỳ trước năm 1975, trên cơ sở dùng chữ La-Tinh để phiên âm, nhưng nay ít người sử dụng.

 

Văn hóa dân gian

 

Người Cơ Tu có nhiều truyện cổ kể về sự tích, về xã hội con người, về sự phát sinh các dòng họ... Trong lễ hội thường trình diễn múa tập thể: nữ múa dạ dạ, nam múa ting tung. Nhạc cụ thường thấy là bộ chiêng 3 chiếc, cồng 1 chiếc, trống, sáo, đàn, nhị.

 

Trong các dịp lễ của người Cơ Tu, lễ đâm trâu là lễ lớn nhất. Họ ăn tết theo làng sau mùa tuốt lúa, vào khoảng tháng giêng, tháng hai dương lịch. Tết cũng là dịp ăn uống và đón tiếp khách vui vẻ. Nay nhiều nơi tổ chức tết vào dịp Tết nguyên đán giống với người Kinh.